Պատմական ակնարկ

1924թ., երբ Սպենդիարյանը Ղրիմից տեղափոխվեց Հայաստան, Երևանը մի փոքրիկ, գավառական քաղաք էր` ցեխոտ, ծուռ ու մուռ փողոցներով, կավաշեն տներով: Ճարտարապետ Նիկողայոս Բունիաթյանի նախագծով Նալբանդյան փողոցի №29 (այժմ` №21) նորակառույց շենքում 1926թ. Ալեքսանդր Թամանյանի առաջարկությամբ բնակարան հատկացվեց Ալ. Սպենդիարյանին, որտեղ նա ապրեց մինչև կյանքի վերջը՝ 1928թ.:
«…Մի անգամ` 1925թ. գարնանը, Ալեքսանդր Աֆանասևիչի մոտ եկավ ճարտարապետ Թամանյանը և բերեց առաջին սովետական բնակելի տան պլանը, որտեղ Սպենդիարյանին խոստացել էին բնակարան տալ: Նրանք երկար ժամանակ զննում էին պլանը և, վերջապես, քառակուսիներից մեկի վրա խաչ դրեցին. այս բնակարանը նայելու էր Արարատին…»
Մարինա Սպենդիարովա
1925-26թթ. կառուցված այս շենքը Խորհրդային Հայաստանի առաջին բազմաբնակարան շենքերից է և ներկայումս ընդգրկված է Երևանի պատմության ու մշակույթի հուշարձանների պետական ցանկում` որպես հանրապետական նշանակության հուշարձան: Մեծանուն կոմպոզիտորի մահից հետո նրա արխիվը կնքվեց և ի պահ հանձնվեց Երևանի պետկոնսերվատորիային: Ղրիմում եղած Սպենդիարյանի արխիվային նյութերն ու անձնական իրերը կոմպոզիտորի դստեր` Մարինա Սպենդիարովայի ջանքերով 1940-ական թթ. Հայաստան տեղափոխվեցին և պահպանության հանձնվեցին երևանյան ծանոթներին: Դրանց մեծ մասը պահպանում էր երաժշտագետ, կոմպոզիտոր Արամ Քոչարյանը, ով հետագայում այդ նյութերն ի պահ է հանձնում Հայաստանի գրականության և արվեստի թանգարանին:
Ճակատագրի բերումով Մ. Սպենդիարովան 1945թ. աքսորվում է: 1956թ. վերադառնալով նա կրկին ձեռնամուխ է լինում հորը նվիրված թանգարան ստեղծելու գործին: Սպենդիարովների Յալթայի առանձնատունը կամ Սուդակի ամառանոցը թանգարանի վերածելու Մ. Սպենդիարովայի ծրագիրը չի իրականանում, քանի որ երկու շենքերն էլ զբաղեցրել էին տարբեր կազմակերպություններ:

1959թ. Մարինա և Տատյանա Սպենդիարովաները այցելելով Հայաստան և տեսնելով հայ ժողովրդի ջերմ սերը կոմպոզիտորի ստեղծագործությունների նկատմամբ, ցանկություն են հայտնում հոր երևանյան բնակարանը վերածել տուն-թանգարանի:
1962թ. Մարինան խնդրագրով դիմում է ՀԽՍՀ նախարարների խորհրդին:
ՀԽՍՀ նախարարների խորհրդի նախագահ Անտոն Քոչինյանի 1963թ. նոյեմբերի 21-ի №491 որոշմամբ հիմնադրվում է տուն-թանգարանը, ստեղծվում է թանգարանի աշխատանքային կոլեկտիվը` կոմպոզիտոր Վլադիլեն Բալյանի ղեկավարությամբ:

Տուն-թանգարանը բացվում է 1967թ.: Հայաստանում առաջին երաժշտական հուշային թանգարանն է:
«...Եվ ահա թանգարանը գոյություն ունի: Ես միշտ հավատացել եմ դրան, քանզի չափազանց մեծ է երաժշտի հանդեպ հայ ժողովրդի սերը` ում կոմպոզիտորը նվիրել է իր ողջ ուժն ու եռանդը… »
Մարինա Սպենդիարովա
Տուն-թանգարանի հավաքածուն սկզբում կազմում էր 400 միավոր, որը ոչ միայն Մ. Սպենդիարովայի նվիրատվությունն էր, այլև Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում պահպանվող կոմպոզիտորի արխիվի զգալի մասը: Հետագայում ֆոնդերը համալրվեցին և ներկայումս ֆոնդային հավաքածուն կազմում է 1345 թանգարանային առարկա: Դրանք Սպենդիարյանի անձնական իրերն են, ձեռագիր ու տպագիր նոտաներ, նամակներ, փաստաթղթեր, լուսանկարներ, մամուլ ու գրքեր:

Տուն-թանգարանի հիմնադիր տնօրեն կոմպոզիտոր Վլադիլեն Բալյանի տնօրինության տարիներին (1966-1972թթ.) թանգարանը դարձավ մայրաքաղաքի սիրված մշակութային օջախներից մեկը: Հիշարժան են թանգարանի պուրակում կազմակերպվող բացօթյա համերգները, որոնց մասնակցում էին անվանի արվեստագետներ, երաժիշտներ ու գրողներ. Առնո Բաբաջանյան, Էդվարդ Միրզոյան, Ալեքսանդր Հարությունյան, Սիլվա Կապուտիկյան, Գևորգ Էմին, Հովհաննես Չեքիջյան և այլք: Ինքնատիպ էր Վ. Բալյանի նախագծած թանգարանի սպենդիարյանական շնչով հագեցած ցուցադրությունը, որը արժանացավ բազմաթիվ այցելուների բարձր գնահատանքին:
Նրա ծավալած գործունեությունն ամփոփվեց Սպենդիարյանի ծննդյան 100-ամյա հոբելյանի օրերին, երբ կայացան բազմաբնույթ միջոցառումներ ոչ միայն Հայաստանում, այլև նրա սահմաններից դուրս:

Տուն-թանգարանի մշակութային կենսագրության մեջ իր մեծ ավանդը ունեցավ կոմպոզիտոր Ծովակ Համբարձումյանը, որի տնօրինության տարիներին (1972-1988թթ.) թանգարանը դարձավ արվեստագետների սիրելի հավաքատեղի: Նրա նախաձեռնությամբ ծավալված հավաքչական աշխատանքների արդյունքում ստեղծվեց ժողովրդական նվագարանների մի հրաշալի հավաքածու, որը 1990-ականներին տեղափոխվեց Հայաստանի ազգագրության թանգարան: Սպենդիարյանի կյանքին ու ստեղծագործական ժառանգությանը նվիրված բազմաթիվ ցուցահանդեսներ և համերգներ էին կազմակերպվում Հայաստանի տարբեր շրջաններում:
Խորհրդային Միության փլուզման, երկրաշարժի և պատերազմական ժամանակաշրջանում տուն-թանգարանի տնօրինությունը (1988-1996թթ.) վստահվեց Հասմիկ Գևորգյանին` ով նախաձեռնեց թանգարանի վերանորոգման և նոր ցուցադրության կազմակերպման դժվարին աշխատանքները: Այդ տարիներին շատ մշակութային օջախների նման տուն-թանգարանն էլ կրեց անցումային շրջանի ծանր հետևանքները:

1996թ. մինչ օրս տուն-թանգարանը ղեկավարում է կոմպոզիտոր Մարինե Օթարյանը: Այսօր էլ տուն-թանգարանը ապրում է մշակութային ակտիվ կյանքով, հին ու բարի ավանդույթները ներդաշնակվում են նոր մտահաղացումներով:
2011թ. պետական աջակցությամբ վերանորոգված տուն-թանգարանը 2012թ. դեկտեմբերի 3-ին նոր ցուցադրությամբ իր դռները բացեց արվեստասեր հասարակության առաջ:

Ամեն տարի` կոմպոզիտորի ծննդյան օրը, նրա շիրիմի մոտ անցկացվող հիշատակի միջոցառումները իրենց շուրջն են համախմբում Սպենդիարյանի արվեստի սիրահարներին: Ավանդական դարձած «Պատանի սպենդիարյանականների երդման արարողությունը» կոմպոզիտորի անունը հավերժացնող երկու մշակութային օջախների` տուն-թանգարանի և երաժշտական դպրոցի միջև համագործակցության հրաշալի օրինակ է:
Խորհրդանշական այդ օրը դպրոցի լավագույն սաներին հնարավորություն է տրվում հնչեցնել թանգարանում պահվող Սպենդիարյանի դաշնամուրի և ջութակի կախարդական ձայնը: